Tegendraadse ijveraars voor behoud Groninger kerken

Jubileumdag Stichting Oude Groninger Kerken

Westeremden - Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) bestaat veertig jaar en viert dit uitgebreid. Met een terugblik op wat er de afgelopen decennia is bereikt, maar de toekomst staat centraal, zo bleek zaterdag op een festival.
Door Jan-Willem Tamminga.
Vorig jaar organiseerde SOGK voor het eerst een festival onder het thema Terug naar het begin, met vooral aandacht voor oude muziek. Afgelopen zaterdag vond het festival voor de tweede keer plaats, maar nu met vooral moderne muziek. Verder waren er lezingen en een forumdiscussie. Ook is er een tentoonstelling met vooral kunst uit de jaren zestig.
In een lezing in het kerkje van Westeremden vertelde mede-oprichter Regnerus Steensma hoe in oktober 1969 een NOS-ploeg onder leiding van Harmen Siezen een reportage maakt over de oprichting van SOGK. ,,De opnamen beginnen in Leegkerk waar tientallen duiven door de kerk vliegen zodat de dure apparatuur beschermd moet worden. Dan komt Oostum als een kerk die bijna geheel verlaten in het landschap ligt. Zeer geschikt voor boeiende opnamen is vervolgens de kerk van Westerwijtwerd: in de ruime voorkerk heeft een plaatselijke boer hooi opgeslagen en een hok voor zijn schapen getimmerd. In de grote ijzeren lichtkronen hebben kraaien hun nesten.’’
De ‘ruïne-rally’, noemde de huidige directeur Peter Breukink, actief bij de stichting sinds 1987, het. De eerste fase van SOGK stond puur in het teken van restauratie en herstel van de oude kerken. In die beginfase draaide alles om de gebouwen zelf, de omgeving kwam pas later in beeld. De overheid kreeg vooral vanaf 1975 belangstelling, toen dat jaar werd uitgeroepen tot nationaal als Europees jaar van het monument.
In Fryslân vond het Groningse initiatief snel navolging. Daar werd in 1970 een soortgelijke organisatie opgezet: de Stichting Alde Fryske Tsjerken. In Fryslân bevonden zich nog veel meer oude kerken dan in Groningen, maar omdat hier de ontkerkelijking minder hard had toegeslagen waren veel gebouwen in betere staat.
Na de periode van ‘redden van bouwvallen’, die zo’n vijfentwintig jaar duurde, begon SOGK meer na te denken welke functie de herstelde kerkgebouwen konden krijgen in behoud en beheer van de dorpen en het platteland. ,,Restauratie is een middel om de vitaliteit van de dorpen te bevorderen’’, aldus Breukink.
Het is daarbij de bedoeling dat dorpsbewoners zelf met ideeën en initiatieven komen. Als het dorp geen belangstelling heeft, dan zorgt SOGK dat het gebouw onderhouden blijft, maar verder doet de stichting er niets mee. ,,Wij zijn allergisch voor de opmerking ‘we doen het voor de stichting’. Komt er daarentegen vanuit het dorp initiatief om te kerk in te zetten als bijvoorbeeld dorpshuis, theater of plaats voor tentoonstellingen, dan zal SGOK dit van harte steunen.’’ En uiteraard wordt in een aantal kerken nog erediensten gehouden.
In het thema Terug naar het begin komt volgens Breukink de tegendraadsheid van de stichting naar voren. Kerken restaureren was in 1969 helemaal tegen de tijdgeest in. Alles moest anders en nieuw en dwars. Dit kwam ook naar voren in de forumdiscussie bij de opening van het festival. Het Groninger kunstklimaat was levendig en vernieuwend, en de ideeën over inrichting van de ruimte sloot daar op aan, vertelden Henk van Os, oud-directeur van het Rijksmuseum en Commissaris der Koningin Max van den Berg. ‘Laat licht en lucht hier binnentreden’, was het motto, wat plat gezegd neerkwam op ‘weg met die oude troep’. Opvallend was hierbij dat de jongere generatie vaak behoudzuchtiger was dan de ouderen.
SOGK wilde juist de aanwezige kwaliteit koesteren en in ere herstellen, als een soort tegendraadse tegendraadsheid.

God in Zeerijp
Breukink benadrukt dat de stichting altijd tegen twee dingen heeft gewaarschuwd: het behoud van de kerken moest niet leiden tot een bekrompen dorpschauvinisme en de kerken moeten niet puur als een kleinood worden gekoesterd. Ze moeten in deze tijd worden geplaatst en gebruikt.
Steensma sprak over hoe in deze tijd de kerkgebouwen worden beleefd, waarbij hij had geput uit het gastenboek van de kerk te Zeerijp. Uit veel reacties blijkt hoe in de oude kerken het goddelijke op eigentijdse wijze ervaren wordt. ,,Misschien is het beter te spreken van Godsbeleving in plaats van Godsverschijning. Dus: hoe niet hoe God opnieuw verschijnt in Zeerijp, maar op een nieuwe wijze beleefd wordt in Zeerijp. En dat gebeurt niet alleen in Zeerijp, maar in vele andere monumentale kerken, ook in kerken die zogenaamd ‘buiten gebruik’ zijn. Er is een toenemend besef dat een oude kerk meer is dan een belangwekkend monument van geschiedenis en kunst.’’
De muzikale optredens waren veelal geïnspireerd door jaren zestig. Veel jazz, moderne pianowerken, nieuwe spiritualiteit en slagwerk in de eeuwenoude kerken. Het past in de filosofie van de stichting, die een terugblik graag hand in hand laat gaan met een blik op de toekomst.
Een punt van zorg hierbij is dat op het festival bezoekers jonger dan 45 jaar op een hand waren te tellen.
i Expositie Remonstrantse Kerk Groningen 28 juni t/m 31 juli 2009 ‘Terug naar 1969’ 40 jaar Stichting Oude Groningen Kerken Werk van Nanon Morsink, Evelyn van Oosterhout, Pete Silverstein en Inger Stein
i Groninger Museum 27 juni t/m 29 november 2009 Jong in Groningen - Kunst uit de periode 1945-1975 Samengesteld door Henk van Os