Geschiedenis van Groningen

Geschiedenis van Groningen sluit naadloos aan bij recente ontwikkelingen in de beeldvorming rond vaderlandse geschiedenis. De verhalen van Jongens van Jan de Witt die met hun VOC-mentaliteit worstelden en bovenkwamen en ons land uit de klei, het moeras en de veengrond trokken, liggen achter ons. De aandacht gaat nu uit naar hoe Nederland zich ontwikkelde in de context van de omringende landen en het Europese continent, en hoe Nederland kon uitgroeien tot met name een economische grootmacht. Pragmatisme en zakelijkheid blijken telkens weer de grootste deugden van Nederlanders te zijn, heldendom is uit.
Daarbij waren de Nederlanden geografisch uitstekend gesitueerd en was de situatie binnenslands relatief rustig en eensgezind, ondanks de oorlog met de Spanjaarden vanaf 1566. Zeker vergeleken met een buurland als het Duitse Rijk, waar de godsdienstoorlogen vele malen heviger woedden.
Groningen ontwikkelde zich in de Middeleeuwen, vooral in de vijftiende en zestiende eeuw, tot een rijke en machtige stad. Het domineerde een zeer uitgebreid gebied, dat liep van West-Friesland tot aan Sleeswijk-Holstein. De dichtstbijzijnde concurrent was Bremen. Vanwege de economische en politieke macht die de stad uitoefende over haar ommelanden was Groningen in feite een stadstaat, vergelijkbaar met Venetië of Lübeck.

Met alle winden mee
Tegelijk was Groningen een uithoek van afwisselend het Duitse Rijk, de Bourgondische Kreis, de Republiek der Nederlanden en later Nederland, al naar gelang het uitkwam. Het kon het zich door zijn perifere ligging een verregaand pragmatisme veroorloven bij positiekeuzen in politieke en later ook godsdienstige conflicten. De stad waaide het liefst mee met de meest gunstige wind en keek eerst de kat uit de boom alvorens te besluiten waar ze nu eens bij wilde horen. Tot 1672 was aansluiting bij het Duitse Rijk zelfs een serieuze optie.
De positiekeuze van enerzijds Stad en anderzijds Ommelanden hing ook vaak af van wat de ander deed. Want een van de meest constante factoren uit de geschiedenis van Groningen is is de haat-liefdeverhouding tussen de stad en de ommelanden. Daarbij draaide het gewoonlijk om de handelsmonopolies en bijbehorende machtspositie. De stad had het stapelrecht op producten en goederen uit de Ommelanden, maar was tegelijk sterk van de omliggende gebieden afhankelijk. Wel kreeg de stad grote gebieden, zoals het Oldambt, onder directe controle, zodat haar rechtstreekse macht in de Ommelanden gaandeweg toenam. Waar mogelijk echter dwarsboomde de plattelandsadel de stadse machtspositie.
Het belangrijkste keerpunt was de tijd van de opstand tegen Spanje, waarin Groningen meerdere malen overliep of werd veroverd. De Reformatie verliep in Stad en Ommelanden dan ook langzaam. De geestelijken en de adel wachtten eerst maar eens rustig af welk van de partijen de overhand zou krijgen, en schoven zeer geleidelijk op richting het protestantisme. De religieuze praktijk in de zestiende eeuw was lange tijd een mengelmoes van Katholicisme, Lutheranisme en een beetje Calvinisme. Vanaf 1584 werd Groningen onderdeel van de Nederlanden en werd de blik meer op Holland en het calvinisme gericht.
De handelsbelangen als belangrijkste drijfveer achter belangrijke keuzen is de rode draad door de Groninger geschiedenis, wat veelal leidt tot de spreekwoordelijke Groninger gematigdheid en nuchterheid. Zo kregen zo'n tweehonderd jaar later de radicale patriotten eveneens nauwelijks voet aan de grond in Groningen.
Cultureel gezien was Groningen lange tijd voornamelijk Duits. De universiteit was in haar begintijd een voorpost van de Duitse academische wereld, en de beroemde Groninger 'orgeltuin' is grotendeels gebouwd door de Hamburger orgelbouwer Arp Schnitger en zijn nazaten. De grootste held uit de Groninger geschiedenis, Carl von Rabenhaupt, was ook een Duitser. Hij verdedigde Groningen in 1672 tegen de legers van de bisschop van Munster.

Stortvloed
Er was tot nu toe slechts één overzichtswerk over de geschiedenis van de provincie Groningen, namelijk de Historie van Groningen uit 1976 van W. J. Formsma. Waar dit werk vooral uitging van het perspectief van de provincie Groningen zoals we die nu kennen, wil dit nieuwe boek Groningen in een zo breed mogelijke context plaatsen. Daarbij is dit werk veel minder 'Hollandocentrisch'; Groningens geschiedenis blijkt minstens zo Duits te zijn als Hollands.
Geschiedenis van Groningen beslaat maar liefst drie delen, met diverse auteurs en is rijk geillustreerd. Deel 1 gaat tot aan de Middeleeuwen, deel twee over de moderne tijd, van rond 1500 tot 1798, en deel 3 over alles daarna.
De gedeelten over economie en ontwikkeling van het landschap, met de strijd tegen de zee en later de ontginning van de veengronden, zijn informatief en interessant.
Centraal staat echter de politieke ontwikkeling. Al deze verwikkelingen zijn ook zeer de moeite waard, maar met name bij gedeelten over politiek, oorlog en allerlei machtsverwikkelingen wordt er een waterval aan namen van stadhouders, edelmannen, hoofdmannen, drosten alsmede diverse soorten geestelijken uitgestort. Ook dwalen soms mysterieuze zinnen als 'de stadhouder kreeg nu de 24 keurbonen met de hoed onder zich en kon daarmee de raadskeurheren van de zwoorne meente benoemen', los door het boek.
Maar waar de auteurs met al die verwikkelingen nog best in slagen er een levendig verhaal van te maken, wordt dit teniet gedaan door de onmogelijkheid dit in een geografisch kader te plaatsen. Er staat niet een plattegrond in het boek, hooguit een paar historische kaartfragmenten. Het verhaal is daarom alleen goed te volgen voor wie uit het hoofd weet waar Appingedam, Winsum, Hunsingo, Fivelingo, Ten Post, Emden, Bellingwolde, Westerwolde en Farmsum en Lutjebroek liggen, of voor wie bereid is er regelmatig een atlas bij te pakken. Aardig voor de Groninger zelf, maar voor buitenstaanders schier onnavolgbaar.
Daarmee bevestigt Geschiedenis van Groningen wel enige clichés over Groningers en Groningen: stug, op zichzelf gericht en weinig toegankelijk. Maar bepaald niet kort van stof deze keer.

Geschiedenis van Groningen deel 2
nieuwe tijd
Gebonden 444 p.
Uitgeverij Waanders, Zwolle